ADE deng KAKA, Sapaan Keakraban Di Tanah Papua (Bagian I)

Oleh; Izak Morin 
(PSBE FKIP Uncen Jayapura, Papua)

1.   Pengantar
Sebelum sa cerita tentang bagemana kitong pake Ade deng Kaka saat kitong baku panggil di Tanah Papua sa mo cerita sedikit dulu tentang bagemana Bahasa Melayu de bisa datang sampe di kitong pu tanah ini dan de baku dapa deng Bahasa-Bahasa di Tanah Papua. Bahasa Melayu adalah bahasa yang orang-orang di pantai timur dan tenggara Sumatera dong pake waktu masih ada kerajaan Sriwijaya sekitar abad ke-4. Trus, pedagang dan pelaut dari Sriwijaya dong buka pusat perdagangan di Semenanjung Malaka. Di tampa ini pedagang-pedagang dari Cina, India, Irak, Arab dan negara-negara Eropa dong baku dapa. Jadi, dong smua pake Bahasa Melayu sebagai bahasa perdagangan. Dari tampa ini juga pedagang-pedangan dari Sriwijaya, Cina, India, Irak, Arab, Spanyol, Portugis, Blanda dan Inggris dong cari cengkeh, pala, dan kulit masoy sampe ke Maluku (Ternate, Tidore dan Seram). Trus dorang-dorang di Maluku yang bawa Bahasa Melayu ke Tanah Papua dan baku dapa deng Bahasa-Bahasa Papua waktu dong datang cari burung Yakob dan Cenderawasih sekitar abad ke-8. Makanya, kitong pake istilah ‘Melayu Papua’ karena ada campuran antara Bahasa Melayu dan Bahasa-Bahasa Papua. Kitong tra pake istilah ‘Bahasa Indonesia Papua’ karena Indonesia dong baru datan deng dong pu Bahasa Indonesia pada awal tahun 1970 setelah dong menang PEPERA pada akhir tahun 1969. Nanti sa sambung cerita ini lagi dalam Artikel 2 yang de pu judul “Bapa, Mama deng Ana/Anak: Sapaan Keakraban di Tanah Papua.” Jadi, jang lupa baca Artikel 2 di Tong pu KOSAPA.

Mari kitong lia sama-sama bagema Ade deng Kaka kitong pake dong dua di Tanah Papua. Kata ‘kaka’ deng ‘ade’ adalah sapaan keakraban dalam Bahasa Melayu Papua dan dong dua pu arti sama  dengan ‘kakak’ deng ‘adik’ dalam Bahasa Indonesia. Dulu, dong dua ini kitong hanya pake antar ade kaka kandung dalam satu keluarga. Tapi, kitong harus tau bahwa bahasa itu de slalu berkembang ato dinamis. De tra bisa tinggal badiam ato statis saja di satu tampa. Makanya, dong dua pu arti juga sekarang su bageser dari dalam keluarga ke dalam masyarakat di Tanah Papua. Jadi, kalo kitong jalan-jalan keliling Tanah Papua pasti kitong dengar orang asli Papua ka dong yang lahir besar di tanah ini ka dong yang su tinggal lama di tanah ini ka pasti dong baku panggil pake kata dua ini. Di bawah ini sa mo kasi contoh-contoh situasi dimana kitong biasanya pake sapaan dua ini dalam kehidupan masyarakat.

2.  Bagemana pake ‘Ade’ deng ‘Kaka’ saat baku panggil di Tanah Papua.

2.1.  Ade Kaka kandung dong pu anana baku panggil ‘Ade’ deng ‘Kaka.’.

a. Ada ade kaka (laki-laki dua-dua), macam, Zandro deng Ajaibik. Kalo dong dua su pu
    keluarga dan pu anana maka dong dua pu anana baku panggil ade deng kaka dengan syarat:

    Umur
    Sapa yang lahir duluan de dapa panggil kaka dan yang dari blakang de dapa panggil ade.

    Adat
    Dalam orang Papua pu adat anana pu umur tra bole jadi patokan untuk baku panggil kaka ato
    ade. Tapi, orang tua pu umur yang jadi patokan. Contoh, Ajaibik itu Zandro de pu ade tapi
    Ajaibik de su kawin duluan dari Zandro dan de su dapa anana. Jadi, nanti kalo Zandro juga su
    kawin dan dapa anana maka Ajaibik de pu anana harus panggil Zandro pu anana kaka
    walaupun dong pu umur masi muda. Dan sebaliknya Zandro pu anana panggil Ajaibik pu
    anana ade walaupun dong lebe tua. Dalam konteks ini kitong lia bahwa aturan adat ato norma
    budaya yang berlaku dan bukan norma umur. Tapi, kitong orang Papua ini ada yang su lupa
    adat ini jadi kitong su baku panggil takaruan.

b. Ada ade kaka (perempuan dua-dua), macam, Tina dan Mia. Kalo dong dua su pu keluarga
    dan pu anana maka dong dua pu anana baku panggil ade deng kaka dengan syarat seperti
    poin a di atas.

c. Ada ade kaka (laki-laki dan perempuan), macam, Brawen dan Zane. Kalo dong dua su pu
    keluarga dan pu anana maka dong dua pu anana juga pake cara seperti pada poin a di atas.

2.2.  Ipar-ipar dong panggil ‘Ade Biak’ deng ‘Kaka Wondama.’
Musjaran de su nikah deng Fransina maka Musjaran pu sodara-sodara panggil Fransina ade ato kaka sesuai umur. Sebaliknya, Fransina pu sodara-sodara juga pake sapaan yang sama untuk panggil Musjaran sesuai umur. Karena Musjaran dari Biak dan Fransina dari Wondama maka keluarga Musjaran atau masyarakat Biak dong biasanya panggil Fransina deng sapaan kaka Wondama ato ade Wondama dan sebaliknya masyarakat Wondama dong juga panggil Musjaran kaka Biak atau ade Biak. Seandainya, Fransina orang dari Sumatera maka Musjaran pu sodara-sodara nanti dong paggil kaka Sumatera atau ade Sumatera. Kitong di Papua biasanya pake orang pu nama kampung ato nama kota ato nama pulau karena kitong pu adat di Papua itu kitong tra bole panggil orang pu nama.

2.3.  ‘Kaka Suster’ deng ‘Ade Guru’ dong dua yang baru datang.
Ada ade kaka macam Zane deng Brawen. Seandainya Zane kerja di Jayapura dan Brawen kerja di Manokwari dan pada bulan Desember dong dua pulang ke Biak untuk Natal dan Tahun Baru. Trus, ada tetangga yang tanya ke Zandro (dong dua pu sodara) begini: ‘Ade Zandro tadi malam kaka dengar kam rame sampe’. Zandro de jawab: ‘iyo..itu kaka Jayapura deng ade Manokwari dong dua baru datang jadi kitong bikin sembayang’. Ato, seandainya Zane de suster dan Brawen de guru maka Zandro nanti de bilang “iyo..itu kaka suster dari Jayapura deng ade guru dari Manokwari…….’ Sekali lagi kitong pu adat di Papua larang kitong untuk panggil nama orang. Makanya, kitong slalu pake nama tampa tinggal ato nama pekerjaan sebagai pengganti nama orang. Cara ini juga kitong pake untuk sapaan lain, macam bapa polisi, mama guru, ipar mantri, ana tentara, tanta Palembang, ana mantu Serui, dan lain-lain.

2.4.  ‘Kaka DPR’ deng ‘Kaka Perindustrian’ dong dua su datang tadi.

Di sa pu keluarga ada kaka dua. Satu de kerja di kantor DPR RI Jakarta dan satu lagi de kerja di kantor Perindustrian Biak. Satu kali kitong bikin acara nikah di Jayapura jadi kaka dua ini dapa undang. Kebetulan dong dua sama-sama datang deng pesawat Garuda. Trus ada ade satu datang kas tau begini: “Kaka DPR deng Kaka Perindustrian dong dua su datang tadi.” Sama seperti dua cara di atas, yaitu, kitong tra mo panggil orang pu nama jadi kitong pake dong pu nama tempat kerja.

2.5.  ‘Kaka Rumbino’ suru ‘Kaka Elopere’ deng ‘Ade Ongge’ maso makan duluan.’
Ada acara ulang tahun di pace Rumbino de pu rumah. Trus, pace Rumbino suru de pu ade keluar panggil C. Elopere deng J. Ongge yang duduk di bawah pohon manga. De jalan ke dong dua trus de bilang: ‘Kaka Rumbino’ suru ‘Kaka Elopere’ deng ‘Ade Ongge’ maso makan duluan. Disini kitong lia bahwa supa tra bole panggil dong du pu nama kecil de pake dong dua pu fam. Dan cara ini banyak orang Papua pake di Tanah Papua.

2.6.  Sobat karib dong pu anana baku panggil ‘Ade’ deng ‘Kaka.’
Ada ana dua dan dong dua ini sobat karib ato akrab ato kental waktu dong dua di SD, SMP, SMA/SMK, sampe ke universitas/sekolah tinggi. Dong dua baku panggil ade atau kaka sesuai deng umur. Dong dua pu hubungan ini bikin sampe dong pu anana juga baku panggil ade ato kaka sesuai umur. Trus, anana ini dong panggil bapa tua dan mama tua ato bapa ade dan mama ade sesuai umur orang tua yang baku sobat. Dalam konteks ini bukan bapa kaka yang dong pake tapi bapa tua. Juga, bukan bapa muda tapi bapa ade. Cara baku panggil ini nanti sa cerita de di artikel lain.

2.7.  ‘Kaka’ baju merah sana itu kitong satu kompleks’

Anana dalam satu kompleks perumahan atau satu kampung atau satu gereja atau satu mesjid  dong slalu baku panggil kaka ato ade sesuai deng dong pu umur. Jadi, ada ana satu de kas tau de pu kawan-kawan Futsal begini: ‘Kaka baju merah sana itu kitong satu kompleks’. 

2.8.  Anana skola dan pegawai pemerintah/swasta dong baku panggil ‘Ade’ deng ‘Kaka.’
a. Anana SD, SMP, SMA/SMK, perguruan tinggi baku panggil ade ato kaka sesuai deng tingkat
    pendidikan, kelas ato semester dimana dong skola ato ada. Mahasiswa panggil ade untuk
    anana SD, SMP, SMA/SMK dan dong balas deng kaka. Anana kelas satu ato semester satu
    panggil kaka untuk anana kelas dua dan tiga ato semester dua, tiga, dst. Demikian juga
    sebaliknya.

b. Mahasiswa pake kaka untuk panggil de pu dosen di luar ruang kuliah formal dan sebaliknya
    de pu dosen panggil de ade.

c. Guru, dosen, pejabat pemerintah, politisi, pegawai-pegawai kantor di instansi pemerintah dan
    swasta dong baku panggil kaka ato ade sesuai umur masing-masing.

2.9.     Pengasuh Sekolah Minggu dan anana baku panggil ‘Ade’ deng ‘Kaka’
Pengasuh-pengasuh Sekolah Minggu (SM) dong pake ade untuk panggil anana SM. Trus, anana SM panggil pengasuh kaka. Dalam konteks ini ada anana SM yang dong pu bapa ato mama jadi pengasuh SM sehingga dong tra bisa panggil kaka untuk dong pu bapa ato mama. Ada juga anana SM yang panggil pengasuh bapa tua ato bapa ade ato mama tua ato mama ade ato om ato tanta karena sapaan itu yang dong pake di luar SM. Jadi, walaupun sapaan kaka dong pake di SM sebagai sapaan umum namun de tra laku untuk anana yang pu hubungan keluarga dekat.  

2.10.     Anana muda yang pacaran dong baku panggil ‘Ade’ deng ‘Kaka’
Anana muda yang pacaraan dong slalu pake ade deng kaka untuk baku sapa. Laki-laki dong panggil perem dong ade sebaliknya perem dong balas deng kaka. Tapi juga anana laki-laki slalu pake ade untuk ganggu-ganggu perem cantik sapa saja yang lewat depan dong pu muka, macam mop satu yang cerita tentang pace dua yang ganggu perem satu begini: ‘Ade…itu ko ka..kaka antar e’. Dong dua tra tau perem de pu mama dari blakang dan bataria: ‘iyoo..ganggu trus..kaka dong dua yang kasi lahir trus kasi besar ade jadi …’

2.11.    Kitong pake ‘Ade’ deng ‘Kaka’ karena pangaruh adat.
Waktu sa tinggal deng warga Ongge dong di kampung Pokhouw ada keluarga satu yang panggil sa kaka walaupun dong pu umur lebih tua. Waktu sa dengar sapaan kaka sa rasa tra pas kalo dong panggil sa begitu. Trus, ada lagi keluarga lain yang panggil macam begitu. Jadi, sa pikir bahwa sapaan macam ini adalah penghormatan karena keluarga-keluarga ini dong aplikasikan dong pu adat ke dalam struktur sosial modern, yaitu karena sa pu status sosial (pendidikan dan PNS).

2.12.    Kitong pake ‘Ade’ deng ‘Kaka’ untuk ganti ko, koi, kam, kamu, anda, sa, aku,
saya, kami
ato kita

a. Sapaan ade deng kaka kitong pake untuk ganti sapaan-sapaan macam ko, koi, kam, kamu, anda
    ato kalian. Kitong di Papua jarang skali untuk bilang: Anda/Kamu mau kemana? Yang nanti
    keluar dari kitong pu mulut adalah Kaka mo kmana?” ato Ade mo kmana? Kecuali dorang
    yang pu umur sama yang nanti bilang Kam/ko kemana? Kam ke? ato Ko ke?

b. Sapaan ade deng kaka kitong pake untuk ganti sapaan-sapaan macam sa, saya, aku, kami ato
    kita. Contoh: kalo ada orang yang lebi tua nanti de bilang sama yang muda begini: ‘Kaka mo
    ke ade pu rumah besok malam’. Ato, kalo ada orang muda deng de pu maitua mo jalan-jalan
    ke orang yang lebi tua maka nanti de bilang begini: ‘Ade kitong dua mo ke kaka dong dua pu
    rumah besok.’ Jadi, dalam konteks ini sapaan ade dan kaka kitong pake untuk rujuk ke diri
    sendiri dan pake sesuai deng umur orang yang bicara dan yang dengar.

3.  Penutup
Dalam cerita dan contoh-contoh di atas kitong lia bahwa sapaan ade deng kaka su luas skali dalam dong dua pu fungsi dan peran. Ini adalah bukti bahwa kitong slalu junjung tinggi kitong pu adat kekerabatan, kekeluargaan, penghormatan ato kesopanan sehingga kitong tra bole panggil orang lain pu nama. Dari sisi adat, ini adalah unsur-unsur positif yang kitong harus jaga sebagai bagian dari kitong pu adat di tanah ini. Sedangkan dari sisi bahasa, pangaruh adat dalam cara kitong baku panggil macam ade Biak, kaka suster, kaka Perindustrian, kaka Elopere adalah sumbangan ato kontribusi adat atau budaya kepada Bahasa Melayu Papua sehingga kitong pu bahasa ini de terus berkembang sbagai salah satu dari kitong pu jati diri di atas tanah Cenderawasih ini.  

Jadi, kalo ada orang yang baru datang pertama kali di Tanah Papua dan jalan sama-sama deng pace Obed pasti de heran. Setiap kali pace Obed dong dua ketemu orang, pasti pace Obed bilang: Slamat siang kaka bagus; Slamat siang ade manis; Kaka mo kemana?; Ade dari? Ato, orang lain yang sapa pace Obed dong dua begini: Ade kamdua kemana? Kaka kamdua singga dulu ka?; Kaka kamdua dari? Ade, nanti besok ada acara di rumah.. ade dong dua datan ee.., dst. Orang ini pasti dalam hati de tanya: Booo..Pace Obed ini de pu sodara banyak sampeee.

Silahkan tambah daftar di atas supa kitong dapa masukan yang banyak tentang dimana saja kitong bole pake sapaan ade deng kaka.

Jow suba!!!  Wa wa wa!!!

Bahan referensi untuk Sejarah Bahasa Melayu.

Sneddon, James. 2003. The Indonesian Language: Its history and role in modern society. Sydney: UNSW Press.

Bersambung; Bagian II Bapa, Mama deng Anak

Posting Komentar

0 Komentar